Ľródło: kpbc.umk.pl
SŁUŻBA POLEK NA FRONTACH
II WOJNY ¦WIATOWEJ - 7
SYLWETKI
KOBIET-ŻOŁNIERZY
FUNDACJA „ARCHIWUM I MUZEUM POMORSKIE
ARMII KRAJOWEJ ORAZ WOJSKOWEJ SŁUŻBY POLEK"





Fedorowiczowa Alina Zofia z d. Kłopotowska, 1 voto Tuzowa, 2 voto Chrzanowska (1913 – 2002) „Pokrzywa”, „Katiusza”, „Mandarynka”, „Marta”, ppor. AK, wywiadowczynii ZWZ – AK, dowódca sekcji sanitarnej OP „Zenona”, Okręg AK Lublin; w ROAK pod nazwiskiem Wirska. Poetka, pedagog, działaczka społeczna na rzecz chorych dzieci.

Urodziła się 18 stycznia 1913 r. w Warszawie. Córka ziemianina Stanisława Kłopotowskiego i Janiny z d. Plewako. Przed I wojn± wiatow± ojciec dzierżawił na Polesiu maj±tek Perki pod Kobryniem. W 1915 r. wycofuj±ce się wojska rosyjskie dokonały przymusowej ewakuacji ludnoci i rodzina znalazła się w Moskwie. Po wybuchu rewolucji i zakończeniiu wojny polsko-bolszewickiej powrócili na Polesie, gdzie zastali ruiny maj±tku.

Uczyła się w Nowym S±czu u sióstr niepokalanek i tam zdała maturę 1931 r. Zapisała się na Uniwersytet Warszawski i studiowała filologię polsk±. Studia polonistyczne zaowocowały twórczoci± poetyck± („Misteria”). Jej poezje recytowano na licznych imprezach, spotkaniach towarzyskich, a także na antenie Polskiego Radia. Kilka wierszy wojennych znajduje się w opracowaniach: Podlaskim szlakiem mjr. „Zenona" (Biała Podlaska 1966) i Drogi do Niepodległoci (Chicago 1988).

Studiowała z przerwami i z powodu wybuchu II wojny wiatowej nie złożyła ostatnich egzaminów.

W 1935 r. wyszła za m±ż za lekarza, dr. Jerzego Tuza z Białej Podlaskiej. Po rozstaniu z nim wyszła po raz drugi za m±ż (czerwiec 1939 r.) za dr. Jakuba Chrzanowskiego (1910-1940). Zamieszkali w Warszawie. Jej m±ż pracował w klinice chorób wewnętrznych i studiował na Wydziale Społecznym Szkoły Nauk Politycznych. Chciał organizować medycynę społeczn±. Z końcem sierpnia 1939 r. doslał kartę mobilizacyjn±. Jako lekarz Batalionu Obrony Narodowej udał się do Sokółki. Uczestniczył w walkach pod Mław±. W końcu wrzenia dostał się do sowieckiej niewoli. Byl więĽniem Starobielska. Został zamordowany wiosn± 1940 r.

Alinę wojna zastała pod Kowlem na Wołyniu. W grudniu 1939 r. zdołała nielegalnie przekroczyć granicę i na Boże Narodzenie znalazła się w Warszawie. Wkrótce dostała pracę w Biurze informacyjnym PCK, kierowanym przez p. Grotowsk±. Wystawiono jei ausweis (Legitymacja nr 355) z wpisem, że zatrudniona jest w charakterze urzędniczki w Kole Opieki nad Jeńcami. W czasie jednej z wizytacji przedstawicielka Niemieckiego Czerwonego Krzyża (NCK) wpisała jej do tego dokumentu nr ,,156" i poinformowała, że dzięki temu nigdy nic się jej nie stanie. Nie wiedziała, co to znaczy. Przedstawielka NCK była Niemk± urodzona w Polsce. Przed wojn± pracowała w Warszawie na Żoliborzu jako opiekunka dzieci lekarza pochodzenia żydowskiego. Po wkroczeniu Niemców ujawniła się jako współpracownik wywiadu niemieckiego. Na wiele osób donosiła. Bardzo jednak przysłużyła się Alinie, bo podczas kontroli dokument z wpisanym jej ręk± numerem zawsze wywoływał tak± sam± reakcję Niemców:
uprzejme „danke schön" i przepuszczenie bez żadnych trudnoci.

W pocz±tkowym okresie najważniejszym zadaniem, które jej powierzono, było zbieranie informacji na dobrze jej znanym terenie Podlasia i Polesia, szczególnie tych dotycz±cych losów polskich oficerów. Słuchała zwłaszcza, co mówi± żołnierze powracaj±cy z sowieckiej niewoli.Pomagała jej w tym miejscowa ludno¶ć i siedleckie PCK. W Terespolu prowadziła placówkę Zarz±du Głównego PCK przy obozie wymiennym jeńców między ZSRR a Niemcami. Zorganizowała miejscow± ludno¶ć celem niesienia pomocy żołnierzom wygłodzonym pobytem w niewoli. JeĽdziła do Małaszewicz. gdzie był obóz przejciowy dla powracaj±cych zza Buga. Zaskakuj±cy był brak wiadomoci dotycz±cy losów oficerów WP. Zebrane, bardzo obfite materiały przekazała swej bezporedniej zwierzchniczce Emilii Orzechowskiej w PCK (Warszawa, ul. Smolna 7). Z powodu aresztowań materiały te w póĽniejszym okresie prawdopodobnie zaginęły.

Do konspiracji ZWZ-AK przyst±piła już w lutym 1940 r. Przysięgę odbierał od niej dr Lekiewicz - przyjaciel jej męża. Używała pseudonimów: „Pokrzywa", „Katiusza”. „Mandarynka”, a od 1942 r. - „Marta".

W lipcu 1941 r. z polecenia Marii Bortnowskiej, która w tym czasie kierowała Biurem Informacji PCK, wyjechała do Białej Podlaskiej z zadaniem zdobycia informacji o oficerach zaginionych w ZSRR. Jednoczenie dostała z ZWZ przydział do komórki wywiadu w Bachorzy pod Biał±. Mieszkała tam siostra jej męża, Waleria z Chrzanowskich Wojtaszczykowa. W Białej została oficjalnie zatrudniona jako kelnerka w „Café 3” przy ul. Dreszera 40. Był to lokal prowadzony przez panie Zaborowskie, powi±zane z korpusem oficerskim 34. pp i 9. pal. Bywali tam Niemcy, od których wydobywanno cenne informacje. Alinie polecono nawi±zać kontakt z oficerem, który by jechał w stronę Smoleńska. Wykonanie zadania ułatwiła jej znajomo¶ć języka niemieckiego. Upatrzyła sobie lekarza, kpt. Edwarda Blassa, ktory zachowaniem wyróżniał się wród innnych niemieckich oficerów. Zdobyła jego zaufanie, opowiadaj±c o swym mężu i niepokoju z powodu braku wiadomoci. Blass pracował w polowym szpitalu Wehrmachtu. Pewnego dnia poinformował j±, że przerzucaj± go do Smoleńska. Umówili się, że jeli zdobędzie jakie informacje, to da jej znać w okrelony sposób. W paĽdzierniku 1941 r. na jej warszawski adres (ul. Szczygła la) przyszedł list: „Tak jak Pani wspomniałem, jako myliwy miałem ochotę zapolować na wilki. Wokół miasta s± duże lasy. Niestety, wyprawa nasza nie dała żadnego rezultatu, wszystkie wilki zostały wybite przez tamtejszych ludzi na wiosnę 1940 r.” Termin „wilki” oznaczał polskich oficerów. „Marta” była jedn± z pierwszych, którzy zostali porażani wiadomoci± o likwidacji jeńców polskich w ZSRR. Nie mogla i nie chciała w to uwierzyć! Po wykonaniu zadania w sierpniu 1941 r. zrezygnowała z pracy kelnerki.
Nadal dużo jeĽdziła w teren i z meldunkamii do Warszawy. Pocz±tkowo nie orientowała się, że cała rodzina i s±siedzi w Bachorzy s± zaangażowani w konspiracji. Działał tam ppor./por. Stefan Wyrzykowski („Zenon”, „Stefan” „Tata”), który był organizatorem i dowódc± oddziału partyzanckiego OP „Zenon”.

W marcu 1944 r. dostała polecenie zorganizowania drużyny sanitarnej OP „Zenon”. Po ukończeniu przypieszonego kursu sanitarnego w Ubezpieczalni Społecznej w Warszawie i po przejciu podstawowego przeszkolenia wojskowego została dowódc± tej drużyny, w randze kapralaa z cenzusem, a wkrótce awansowała do stopnia podporucznika. Uprzednio oddział posiadał tylko jednego sanitariusza, bez specjalistycznego przeszkolenia - kpr. Stanisława Koca („Atleta”).

Wkrótce przysłano z Warszawy studenta medycyny Zbigniewa Paplińskiego posługujacego się pseudonimem „Doktor Ruski” (po wojnie chirurg-ortopeda, profesor Akademii Medycznej w Gdańsku), który sprawy sanitarne postawił na fachowym poziomie. Alina zdobyła dwa wozy do przewożenia sprzętu i rannych. WoĽnicami byli: rosyjski żołnierz - Fiodor Pticow („Fiedia"); i warszawski harcerz - Tadeusz Chojecki („Chojar”). Krótko przed akcj± „Burza” doł±czyły dwie sanitariuszki: Mirosława Wardzińska-Gawrońska („Mirka"), harcerka, sanitariuszka w twierdzy brzeskiej we wrzeniu 1939 r., znana Alinie z okresu pracy w Terespolu i „Grażyna” Lipko. Własnego lekarza oddział nie posiadał. Pieczę nad prac± sanitariatu O” „Zenon” i zdrowiem żołnierzy sprawował lekarz z Kornicy, Paweł Zodrow („Doktor Mruczek”). Zależnie od m.p. oddziału korzystano w razie koniecznoci z pomocy lekarzy: dr Witolda Wróblewskiego z Łosic, dr Zbigniewa Gał±zki z Siedlec, a w Obwodzie Biała Podlaska pomocy udzielali lekarze: Krajewski, Mroczkowski i kpt. Płoński.

Alina współpracowała z terenowymi placówkami WSK i WSS. Chrzest bojowy odbyła podczas akcji polegaj±cej na osłanianiu wydobycia z Bugu pocisku ”V-2” w lasach mierzwickich, w maju 1944 r.

W czasie odprawy w Białej Podlaskiej, bezporednio przed „Burz±”, płk Stefan Drewnowski „Roman” mianował j± główn± sanitariuszk± dywizji i Inspektoratu. Awans ten był krótkotrwały. W czasie koncentracji dywizji i przegrupowań uzyskała zgodę gen. Ludwika Bitnera („Halka”) - dowódcy dywizji, na powrót do sanitariatu OP „Zenon”, który w tym czasie przekształcił się w 1. batalion 34. pp. w składzie 9. Dywizji AK. Z tym oddziałem przeszła cały jego szlak bojowy.

Udzielała pomocy sanitarnej na polach bitwy, wyprowadzała rannych w bezpieczniejsze miejsca. umieszczała ich w zakonspirowanych kwaterach, punktach sanitarnych i szpitalach. Za sw± postawę w walce w Jeziorach i w wiosce Krynice (30 czerwca 1944 r.) została odznaczona przez gen. „Halkę” Krzyżem Walecznych.

Z powodu stosowanych przez sowietów represji oddział „Zenona” po przejciu frontu broni nie oddał i nie ujawnił się. Alina brała udział w ukrywaniu broni, któr± wspólnie z dowódc± „Zenonem" i jego bratem Zbigniewem („Granat”) przewoziła chłopskim wozem. We wsi Krynica (listopad 1944 r.) natknęli się na oddział NKWD. „Granat” uciekł, natomiast Alina i „Zenon” zostali aresztowani. Po straszliwych przesłuchaniach w Siedlcach „przeżyła własn± mierć”, gdyż po sprowadzeniu do piwnicy postawiono j± pod cian± i zaiscenizowano egzekucję. Została jednak zwolniona, zwolniono również „Zenona”. Potem działała w ROAK i Samoobronie - konspiracji antysowieckiej na Podlasiu. Współredagowała czasopismo ,,Reduta”, tworzone zgodnie z programem Stronnictwa Ludowego.

W 1946 r. wyszła za m±ż za ppor. Eugeniusza Fedorowicza o pseudonimie „Stary” (1919-1968), żołnierza obsługi stacji radiowej nadawczo-odbiorczej KG AK, osłanianej przez OP „Zenona” i razem z nim przemieszczaj±cej się. Dowódc± stacji, tzw. „radiówki”, był cichociemny, por. Stanisław Kujawiński („Żonkil”). Eugeniusz Fedorowicz był kierownikiem technicznym „Reduty”. Małżonkowie działali pod przybranym nazwiskiem Wirscy. Ujawnili się w 1947 r., gdy - zmuszeni do opuszczenia Podlasia, przenieli się do Polanicy Zdroju. Pracuj±c jako kadrowa uzdrowiska Alina miała możno¶ć pomagania ukrywaj±cym się akowcom. Zwolniona ze stanowiska, ukończyła kurs turystyczny i podjęła pracę w tej dziedzinie.

W 1950 r. zapisała się na uzupełniaj±ce studia w Instytucie Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, kierowanym przez prof. Marię Grzegorzewsk±. Po uzyskaniu dyplomu pracowała jaki czas w Szczytnej ¦l±skiej w szkole zawodowej, potem uczyła chore dzieci w sanatorium w Polanicy. Zorganizowała amatorski zespół teatralny. Przy tej okazji ujawnił się talent aktorski jej męża, którego po zdaniu eksternistycznego egzaminu zangażowano w Krakowie w teatrach „Bagatela” i „Rozmaitoci”. W 1956 r. rodzina przeniosła się do Krakowa. Alina była już wówczas matk± dwóch synów: Macieja (1946-1998) i Jerzego (ur. 1947), póĽniej znanego w Krakowie dyrektora Teatru Ludowego i wolontariusza zajmuj±cego się chor± i trudn± młodzież±.

¦rodowisko krakowskich akowców udzieliło jej daleko id±cej pomocy. Dostała pracę, o której marzyła i dla której ukończyła pedagogikę specjaln±. Została nauczycielk± chorych i umieraj±cych dzieci. Pracowała najpierw w Akademii Medycznej, potem w Szpitalu im. Stefana Żeromskiego w w Nowej Hucie. Tu zorganizowała szkołe, z któr± serdeczny kontakt utrzymywała do ostatnich dni życia. W l966 r. została skierowana do nowo otwartego Instytutu Pediatrii w Krakowie i tam zorganizowała przedszkole i szkołę. W Instytucie Pediatrii pracowała do przejcia na emeryturę (1974).

Odznaczona: Krzyżem Walecznych, Medalem Wojska Polskiego po raz l, 2, 3; Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami oraz wieloma odznaczeniami kombatanckimi i państwowymi.

Swoje wspoomnienia z okresu walk partyzanckich Alina Chrzanowska-Fedorowiczowa opisała w rozdziałach pt.: Chłopcy z OP 34 „Zenona”, Idzie żołnierz borem lasem, O niektórych z wojskowej (i nie wojskowej) Slużby Kobiet, Służba sanitarna w OP 34 „Zenona”, „Armia Krajowa na rodkowej i południowej LubelszczyĽnie i na Podlasiu, pod red. Tomasza Strzembosza. Lublin 1993. s. 297-360. Jej postać i losy posłużyły reżyserowi Jackowi Sawickiemu za kanwę kilku filmów telewizyjnych.

Do ostatnich chwil życia aktywnie działała w rodowisku kombatanckim, uczestniczyła w zjazdach, spotkaniach; inicjowała i współorganizowała akcje upaamiętniania dat i miejsc wydarzeń historycznych, zwłaszcza na ukochanym Podlasiu. Zmarła w Krakowie 8 grudnia 2002 r. W pogrzebie na cmentarzu Rakowickim, przy udziale licznie zgromadzonych bliskich. przyjaciół i towarzyszy broni, ostatni± salw± pożegnała j± kompania honorowa WP.
Krystyna Wojtowicz
 
APAK, sygn. WSK: wywiad z Alin± Chrzanowsk±-Fedorowiczow± przeprowadzony przez autorkę, maj 2001 (nagranie dĽwiękowe w zbiorach K. Wojtowicz); R. Augustynek, „Marta” –rozmowa z Alin± Fedorowicz, Arkady 1997, nr 1 (2); J. Fedorowicz , Głos z Nowej Huty, Odeszła moja Matka, Strona Kraków 2003, nr 2; T.Jedrzejkiewicz-Krawczak, Pierwsze wieci o mordzie katyńskim – wywiad z por. „Mart±” Alin± Fedorowicz, w: Drogi do niepodlegloci – Katyń, Chicago 1988, s 31; Podlaskim szlakiem mjra „Zenona”, opr. B. Wyczółkowska-Łotocka, Biała Podlaska 1996, s.20, 28, 42; Filmy dookumentalne TVP: reż J. Sawicki: Bona na Podlasiu, (Red. Progr.Wojsk.); Marta (Telewizja Edukacyjna); Akcja Mitropa (Redakcja Reportażu); Marta czyli 4xNie;WIN-owska Wigilia (Redakcja publicystyki I P. TVP).